भर्खरै माध्यमिक शिक्षा परीक्षा २०८० को नतिजा प्रकाशित भयो।सामुदायिक विद्यालयबाट परीक्षामा सहभागी ३५.७ प्रतिशत विद्यार्थीले मात्र ग्रेड प्राप्त गर्न सके।गणित, विज्ञान र अङ्ग्रेजी विषयको नतिजा कमजोर आयो।विगतका नतिजाहरु हेर्दा यो आश्चर्यजनक नभएपनि अङ्कलाई सबथोक मान्ने हाम्रा शिक्षाविदहरूका लागि गज्जबको खुराक प्राप्त हुने गरी नतिजा आयो। सुरुमै स्पष्ट पारिहालौं, यो ब्लगमा माध्यमिक शिक्षा परीक्षाको विश्लेषण गर्न खोजिएको छैन।नतिजा कमजोर आउनुको दोष अरुलाई थोपरेर पानी माथिको ओभानो बन्ने प्रयास पनि होइन।सायद म सँग पुरै नतिजाको विश्लेषण गर्न सक्ने क्षमता पनि छैन।मैले गर्न सक्ने वा गर्न प्रयास गर्ने भनेको आफ्ना अनुभवहरु सुनाउने मात्र हो।

जब नतिजा प्रकाशित भयो फेसबुकमा स्वघोषित विद्वानहरूका स्टाटस आउन थाले।विद्वानहरूका सन्तान सामुदायिक विद्यालयमा कतिले पढ्छन् मलाई जानकारी छैन तर यति विश्वास छ कि यिनिहरू आफूले विद्यालय शिक्षा पुरा गरेपछि सामुदायिक विद्यालय फर्केका छैनन्।वर्षभरी विद्यालयमा कस्तो पढाई भयो, यी विद्यालयमा को पढ्छन्, कस्तो सामाजिक धरातलबाट आउँछन् भन्ने हेक्का नभएकाहरु विश्लेषक बनेका छन्।रिपोर्टर्स क्लबमा आएर संस्थागत विद्यालयका मालिकले सामुदायिक विद्यालयको नतिजा विश्लेषण गरेको देख्दा उदेक लाग्छ।यो शिक्षक माथिको एकोहोरो आक्रमणले सामाजिक सञ्जालमा केही फलोअर्स बढ्लान्।पढ्न जान्ने नै हुनुहुन्छ खोजेर पढ्नुहोला, मनोविज्ञानको भाषामा यसलाई virtue signalling भनिन्छ।तथ्य बिर्सेर भिडलाई मनपर्ने शब्दहरु छानीछानी लेख्ने धन्दा।एकपटक सोच्नुहोला,यसो गर्दैगर्दा तपाईँले शिक्षक बन्न चाहने एउटा सानो जमातलाई झन् निराश बनाउन तर्फ लाग्नुभएको देखिन्छ।

जब गालीको वर्षा हुन थाल्यो,सबैभन्दा ठुलो आक्रमणमा सामुदायिक विद्यालयको जिम्मेवारी सम्हालेका प्रधानाध्यापकहरु पर्नुभयो।फेसबुकमा एकजना मित्रले लेखेको स्टाटसमा मैले कमेन्ट गरेपछि अर्का मित्रले सजग गराउनु भयो,यस्तो तरिकाले त प्रधानाध्यापकहरु डिप्रेशनमा जानसक्ने सम्भावना छ।अचम्म लाग्छ यस्तो अवस्था देखेर।यो गाली के का लागि?यो तुच्छ शब्द के का लागि?कुन शिक्षक होला जो आफ्नो विषयमा विद्यार्थीले राम्रो नतिजा ल्याएको हेर्न चाहदैन?कुन प्रधानाध्यापक होला जो आफ्ना विद्यार्थीको सबै विषयमा राम्रो ग्रेड आएको हेर्न चाहदैन?कम्तीमा यति बुझ्दिनुस् कि शिक्षक भन्दा पहिले हामी मान्छे हौं।हाम्रा पनि भावना छन्।कोही भर्खरै सेवा प्रवेश गरेका छन्।उत्प्रेरणा र प्रोत्साहन खोजेका छन्।लामो समयदेखि जो छन्,ऊनीहरूले पनि प्रयास गरेकै छन्।प्रयास गर्दागर्दै कमजोरी भए होलान्।तरिका मिलेको छैन होला।मिहिनेत पनि पुगेको छैन होला।स्रोत व्यवस्थापनमा ध्यान नपुगेको होला।लामो समय दरबन्दी खाली भए होलान् वा खाली बनाइयो पनि होला।विद्यार्थीलाई उत्प्रेरणा दिन सकिएन होला।तर शिक्षकको नियत माथि नै प्रश्न उठाउनु त सही छैन होला नि।प्रयास गर्दागर्दै नसकेको आफ्नै उदाहरण दिन्छु।परीक्षामा सहभागी भएका २९ जना विद्यार्थी मध्ये ९ जनाले ग्रेड प्राप्त गर्न सकेनन्।केही हदसम्म परीक्षा नजिकिदै गर्दा अनुमान पनि गरिएको थियो।पढाइमा कमजोर एकजना विद्यार्थीलाई अतिरिक्त कक्षामा उपस्थित नभएको देखेपछि मैले कारण सोधेँ।आमाले पैसा तिर्न नसक्ने भनेपछि कक्षामा आउन नसकेको जवाफ पाएँ।पैसा तिर्नु पर्दैन तर नियमित विद्यालय आउनुपर्छ भन्दा पनि विद्यार्थी नआएपछि अभिभावकलाई फोन गरेँ।उत्तर आयो,बिहान काम धेरै हुन्छ, पठाउन मिल्दैन।अझै एकपटक सम्झाउने प्रयास गरेको भए हुने रहेछ भन्ने लागेको छ।यस्ता धेरै उदाहरण छन् जहाँ कतै तरिका पुगेको छैन, कतै बुझाउन सकिएको छैन।

विद्वान विश्लेषकज्यूहरू,सार्वजनिक शिक्षा नै ध्वस्त पार्ने यहाँहरुको उद्देश्य हो भने मलाई केही भन्नु छैन।यी सार्वजनिक विद्यालय नै आवश्यक देख्नुभएको छैन भने पनि मलाई भन्नु केही छैन।हामी श्रमको सम्मान गर्छौं।हामीले तपाईँहरूकै जस्तो धन्दा गर्नु पर्दैन।केही न केही गरेर जीवन चलाउन सक्षम छौं।यति भन्दै गर्दा सामाजिक सञ्जालमा तथ्याङ्कहरू प्रस्तुत गर्नुहुने,सुधारका लागि आफ्नो अनुभवका आधारमा सझाव दिनुहुने मित्रहरू तथा आदरणीय गुरूहरू प्रति हामी अनुग्रहित छौं।हामीलाई धेरै कुरा सिक्नु छ।हजुरहरूबाट सिक्न चाहन्छौं।

शिक्षक मित्रहरू तथा प्रधानाध्यापकज्यूहरू,सामुदायिक विद्यालयमा नतिजा सुधार गर्न त्यति सजिलो छैन भन्ने कुरा हामी सबैलाई थाहा छ।तर सुधार्न कसैले सक्छ भने त्यो हामीले नै हो।समस्या कहाँ छ, सबैभन्दा राम्रोसँग हामीलाई नै थाहा छ।समाधान के हुन सक्छन्,धेरै हदसम्म त्यो पनि थाहा छ।जहाँ प्रयास पुगेको छैन त्यहाँ प्रयास गरौं।नतिजा राम्रो नआउँदा हामीले २/४ दिन गाली खान्छौं।यी गाली सम्राटहरू अब केही दिनमै हराउँछन्।नतिजा राम्रो नआउँदा सबैभन्दा मारमा पर्ने हाम्रै विद्यार्थी भाइबहिनीहरू हुन्।यी विद्यार्थीको बारेमा चिन्ता गर्ने र सुधार्ने हामीले नै हो।राज्यको नीति सुधार्न सकिँदैन होला तर विद्यालयको सिकाइ सुधार्न सकिन्छ।हामीलाई थाहा छ,यो परीक्षा प्रणाली बेकामे छ तर यो सुधार्ने ठाउँमा हामी छैनौं।जो सुधार्ने ठाउँमा पुगेका छन् ऊनीहरूलाई सुधार्नु नै छैन।नीतिका बारेमा पनि चिन्तन गरौंला तर अहिलेका लागि जस्तो परीक्षा प्रणाली छ त्यसैमा राम्रो नतिजा ल्याउने प्रयास गरौं।

अन्तमा, धेरै विद्यार्थी उत्तीर्ण हुँदा अनावश्यक प्रचारबाजी गर्ने र अलि थोरै विद्यार्थी उत्तीर्ण हुँदा निराश हुने काम दुबै ठिक छैनन् जस्तो लाग्छ।आज नतिजा राम्रो ल्याउन नसकेका विद्यालयलाई हामी आफैले होच्याउने काम बन्द गर्नुपर्छ।हाम्रो बीचमा अस्वस्थ प्रतिस्पर्धाको लागि ठाउँ दिनु हुँदैन।आज सबै राम्रो छ भनेर सँधै राम्रो नहुन सक्छ।बरु एकअर्कालाई सहयोग गरौं।जे गरेका छौं, त्यो हाम्रो काम हो।राज्यको सेवासुविधा लिएपछि सबैले इमान्दार प्रयास गर्नुपर्छ।आजलाई यत्ति नै।आफ्नो स्वास्थ्यको ख्याल गर्नुस्।अल्छी लागिहाल्यो भने विद्यार्थीको अनुहार सम्झिनुस् अनि जाँगर चलाउनुस्।आफ्नो काममा रमाउनुस्,सब ठिक हुन्छ।हामी सबैको जय होस्।

 When I was a kid, my father always brought a volleyball for me on his annual leave. Because of my volleyball skills at the time, I was a popular companion among many classmates. I wanted to play with my seniors on a full court but did not get the chance until I demonstrated the skills they were looking for. In my early teens, I was a first-team player in my village and a sought-after player at my school. In volleyball tournaments, I recall hearing my name called out by the crowd. We had much trouble traveling to the tournaments as a team. We had to sleep wrapped in hay and did not have enough money to buy decent food. However, the ecstasy I felt after winning was incredible. I cannot express how much joy the trophy brought me then. I recall every detail with great clarity. As a player, there were numerous difficulties but unimaginable fun and attachment. As a volleyball player, I cherished every moment of my life.

Life had to change. I had to continue my education. When I first arrived in Kathmandu in 2004, I attempted to join the Nepal Army as a Second Lieutenant. I was physically fit due to my hard work at volleyball practice. However, I was unsuccessful in the final stage of the recruitment process. The result broke my heart. I finished my B.Ed. and considered pursuing a job. Out of the blue, I joined a private English medium school. I made it through an academic year despite being a novice. The fantasy of becoming a national volleyball player and representing my country always haunted me. Doing an undesired job for survival was equivalent to capital punishment. I merely taught the students to push the sun down the hill all day. I cannot express how much I regretted not attempting the Second Lieutenant again. I regretted not having the patience to pursue my career as a player.

My life as a private school teacher was tedious. Academically I learned nothing significant. I sharpened my skills in spoken English, nonetheless. In 2015, I attempted the Teachers' Service Commission examination. I was selected as a Secondary English Teacher. My family members were not delighted to hear the news, but they also realized the importance of a permanent job. The first year of teaching in a government school was not satisfactory. A large number of students in the class often irritated me. At the beginning of 2016, I watched a video by Steve Jobs. (The text has been included in the grade XI English textbook now) In his speech, Steve says, "If today were the last day of my life, would I want to do what I am about to do today? Whenever the answer has been NO for too many days in a row, I know I need to change something". It changed my way of thinking. One fine morning, I said to myself, "I could not do what I loved, but I can love what I am doing". I relished the classes, and interacting with the students was exciting. My personal life was discussed with my students. I cannot say my story inspired them, but it made me happy. I went to class and powered up. I started preparing materials and writing reflections. I was loved and admired as a rejuvenated teacher and a cheerful human being.

Learning never ends. Academic life is always connected to learning, unlearning, and relearning. I learned to lose as a player. Learning to emerge from a loss was a big achievement. As a human being, it is not possible to win every time. Sports taught me courage and discipline. Failures in Army recruitment taught me to remain calm in times of distress. The early years of teaching contributed to a great change in my life. I must accept that teaching was an undesired career for me. It just landed on my plate. John C. Maxwell says, "Our decisions, not our conditions, determine our quality of life". I still want to know whether our life is determined by destiny or decisions.

Nevertheless, now, I am a rejuvenated teacher. I am in love with my work of teaching. I have regrets, but they are not powerful enough to take me away from this profession. I have already decided to move on. Regrets have turned into rejoicing, and complacency has turned into rejuvenation.

 

शैक्षिकसत्र २०८० को सुरुवात सँगै विद्यालय तहका सबै पाठ्यक्रम परिमार्जन कार्य सकिएको छ । अघिल्लो शैक्षिकसत्र देखि कक्षा १-३ को एकिकृत पाठ्यक्रम पूर्ण कार्यान्वयनमा गएको छ । कक्षा ४-८  को पाठ्यक्रमले विषयगत रुपमा एकरुपता पनि ल्याएको छ ।  कक्षा ४ देखि १० सम्म पाठ्यघण्टा ३२ र वार्षिक कार्यघण्टा १०२४ राखिएको छ । आन्तरिक मूल्याङ्कनको पक्ष बलियो बनाउन खोजिएको छ । विषयगत रुपमा केही भिन्नता भएपनि आन्तरिक मूल्याङ्कनले कक्षा सहभागिता र परियोजना कार्यलाई महत्वपूर्ण स्थान दिएको छ । त्रैमासिक परीक्षाको मूल्याङ्कनलाई आन्तरिक मूल्याङ्कनले समेटेको कारण यो शैक्षिकसत्र देखि वार्षिक परीक्षाको नतिजा प्रकाशन गर्दा १०/२०/६० प्रतिशतको हिसाब गर्ने झन्झट पनि हटेको छ ।

पाठ्यक्रमले शिक्षकलाई शिक्षण सिकाइ क्रियाकलाप सञ्चालन गर्ने बाटो देखाउने काम गर्छ । पाठ्यक्रम बिद् हिल्डा टाबाले पाठ्यक्रमलाई शिक्षण सिकाइको योजना भनेर परिभाषित गरेकी छन् । विद्यार्थीहरुमा पाठ्यक्रममा उल्लेख भएका सक्षमताहरु हासिल गराउन सहयोग पुगोस् भनेर पाठ्यक्रममा आधारित रहेर पाठ्यपुस्तक लेखिन्छन् । पाठ्यक्रमले पाठ्यपुस्तकको लेखनको बाटो पनि देखाउने रहेछ । तर शैक्षिकसत्र २०८० देखि लागु हुने पाठ्यक्रमले धेरै क्षेत्रमा शिक्षकलाई बाटो देखाउन चुकेको छ ।

राष्ट्रिय शिक्षा नीति २०७६ ले शिक्षित, सभ्य र सक्षम जनशक्ति, सामाजिक न्याय, रुपान्तरण र समृद्धि भन्ने दुरदृष्टि राखेको छ भने सबै तहको शिक्षालाई प्रतिस्पर्धी, प्रविधिमैत्री, रोजगारमुलक र उत्पादनमुखी बनाई देशको आवश्यकता अनुरुपको मानव संशाधन विकास गर्ने लक्ष्य लिएको छ । राज्यको नीति पढ्दै जादा खासै खोट लाउने ठाँउ भेटिदैन । तर यो नीतिसँग पाठ्यक्रम पटक्कै मेल खाँदैन । राष्ट्रिय शिक्षा नीतिले राखेको लक्ष्यमा प्रतिस्पर्धी शब्द राखिएको छ । यसको अर्थ विद्यालय शिक्षा पुरा गरेका विद्यार्थीहरु विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्षम हुनेछन् । तर पाठ्यक्रमले विद्यार्थीलाई उसको रुचीको क्षेत्र छान्न दिएर त्यसको आधारमा मूल्याङ्कन गर्दैन । उदाहरणको लागि आधारभुत तहको एउटा विद्यार्थी कुनै खेलमा रुची राख्दछ तर अन्य क्षेत्रमा त्यति ध्यान दिदैन । हाम्रो पाठ्यक्रमले त्यो विद्यार्थीले खेलमा देखाएको रुचीलाई सम्बोधन गर्ने बाटो देखाउन सकेको छैन । खेल जस्तै अन्य क्षमता भएका विद्यार्थीहरुलाई अवसर दिने क्रियाकलापहरुको कल्पना नै गरेको देखिदैन । प्रतिभा प्रस्फुटनको लागि विद्यालयले सामाग्री किन्न सक्दैन र राज्यले लगानी गर्दैन । प्रतिभावान् विद्यार्थीहरुले जसरी पनि अङ्ग्रेजी जान्नै पर्छ, गणितका हिसाब गर्नै पर्छ अनि विज्ञानका शुत्र घोक्नै पर्छ । जसोतसो विद्यालय तह पुरा गरेर आफ्नो रुची अनुसार खेलकुदमै लाग्यो उसले विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने खेलाडी क्रिस्टियानो रोनाल्डोको छोरा हो । युरोपका कुनै विद्यार्थीलाई विद्यालयले दिएको अवसर र वातावरण हाम्रो विद्यालयको वातावरणमा तुलना नै हुन सक्दैन । हाम्रो पाठ्यक्रमले खेलकुद, सङ्गीत, चित्रकला जस्ता क्षेत्रलाई अतिरिक्त क्रियाकलाप भनेको छ । यी क्षेत्रहरु सबै विद्यार्थीका लागि अतिरिक्त क्रियाकलाप नै हुन्  भनेर ठोकुवा गर्न मिल्छ ? कसैको लागि सङ्गीत मूख्य क्रियाकलाप हुन सक्दैन र ?  विद्यार्थीका क्षमता चिनेर तदनुरुपको वातावरण ,स्रोत साधन र मूल्याङ्कनको अवसर  दिनको लागि हाम्रो पाठ्यक्रम ले बाटो देखाउन चुकेको छ ।

अरु तिन वटा शब्द छन् प्रविधिमैत्री, रोजगारमुलक र उत्पादनमुखी । नीतिले विद्यार्थीलाई प्रविधिमैत्री बनाउने लक्ष्य राख्छ तर पाठ्यक्रमले कक्षा ६ देखि ८ सम्म कम्प्युटर विषय पढाउन मिल्दैन भन्छ । विज्ञान तथा प्रविधि भनेर सुचना तथा सञ्चार प्रविधिको लागि जम्मा ३० कार्यघण्टाको समय दिइएको छ । यति समयमा सिकाइ सिप, प्राविधिक साक्षरता सिप र सूचना साक्षरता सिप जस्ता व्यवहारकुशल सिप सिकाउन कति सम्भव होला । विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्नको लागि विद्यालय तह पुरा गरेका विद्यार्थीलाई यति सिकाइले कसरी सम्भव होला ? अर्को अति महत्वपूर्ण शब्द छ रोजगारमुलक । यसो बिचार गर्नुस् त यो पाठ्यक्रमका सक्षमताहरु प्राप्त गरेर विद्यार्थीले रोजगारी सिर्जना गर्न सक्छ ? यो पाठ्यक्रमले उद्यमलाई प्रेरित गर्छ ? रोजगारमुलक भनेको जागिर खान सक्ने मात्र त पक्कै होइन होला । रोजगारको सिर्जना गर्न सक्ने बाटो यो पाठ्यक्रमका कुनै विषयले देखाएको छैन । पेशा व्यवसाय र प्रविधि शिक्षा विषय हटाएर झन् नीति सँग नमिल्ने अभ्यास गरिएको छ । उत्पादनमुखी बाटोमा पाठ्यक्रमले छेउटुप्पो छुन सकेको पनि देखिदैन ।

पाठ्यक्रम कार्यान्वयन गर्ने शिक्षकले हो । पाठ्यक्रम विकास केन्द्रले तयार पारेको पाठ्यक्रम देशभर उस्तै तरिकाले कार्यान्वयन हुन सक्ने सम्भावना हुँदैन । संघीयतालाई बिकेन्द्रिकरणको उच्चतम अभ्यास भन्ने तर व्यवहारमा भने प्रदेश सरकारलाई एउटा विषयको पनि पाठ्यक्रम तयार गर्न नदिने अनौठो अभ्यास नेपालमा छ । पाठ्यक्रमको धेरै हिस्सा त विद्यालयमा नै तयार हुनुपर्ने हो तर विद्यालयका आवश्यकता, शिक्षकका बिचार र विद्यार्थीका रुचीहरु पाठ्यक्रम निर्माणका क्रममा समेट्ने अभ्यास देखिएको छैन । स्थानिय पाठ्यक्रमले केही हदसम्म यो अबस्थाको सम्बोधन गर्न सक्थ्यो । रोजगारमुलक र उत्पादनमुखी पाठ्यक्रम कुनै स्थानीय सरकारले बनाएको मैले देखेको छैन । आफ्नो पालिकाको परिचय दिने बाहेक विद्यार्थीका प्रतिभालाई स्थान दिने विषयमा स्थानीय पाठ्यक्रम पनि चुकेको छ । यी सबै समस्याहरुलाई समाधान गर्ने प्रयास गर्दै शिक्षकको पाटोबाट गर्नुपर्ने धेरै छन् । पाठ्यक्रमले नदेखाएको बाटो अब शिक्षकले खोज्न जरुरी छ । समाज र देशलाई योगदान दिन सक्ने शिक्षाको राष्ट्रिय उद्देश्यले बोकेको भावनालाई प्रतिनिधित्व गर्ने नागरिक तयार पार्न सबै शिक्षक कम्मर कसेर लाग्नुपर्छ।

 

 

यहाँ उपस्थित अत्यन्तै निष्ठावान्, समाजसेवी, बौद्दिक व्यक्तित्व, विकासका सम्बाहक, हामी सबैका मुटुका ढुकढुकी तथा अभिभावक (मिल्ने नमिल्ने अरु धेरै विशेषण) आदरणीय व्यक्तित्व श्री ... लाई प्रमुख अतिथिको आसन ग्रहण गरिदिनु हुन हार्दिक अनुरोध गर्दछु । औपचारिक कार्यक्रमहरुमा कार्यक्रम सञ्चालकले यस्ता अनेक विशेषणहरु सहित आसन ग्रहण गराएको हामीले सुन्दै देख्दै आएको कुरा हो । विशेष अतिथि, विशिष्ट अतिथि, अतिथिहरु हुँदै यो क्रम यति छोटोमा सकिदैन ।  कोही छुटेमा कार्यक्रम चल्दै गर्दा आयोजक मध्येको कोही आएर कानेखुसी गर्छन् अनि यो क्रम कहिलेकाहिँ कार्यक्रम सकिने बेलासम्म पनि चलिरहन्छ । आसन ग्रहणको लम्बेतान सूची सकिएपछि भाषणको क्रममा अर्को लम्बेतान सम्बोधन सुरु हुन्छ । यस कार्यक्रमका अध्यक्षज्यू, मलाई अत्यन्तै माया गर्ने र सदैव हौसला प्रदान गर्ने आदरणीय व्यक्तित्व, यस कार्यक्रमका प्रमुख अतिथि श्री ... विषेश अतिथि .... विशिष्ट अतिथि.. (सूची लामो नै हुन्छ) लगायत सम्पूर्णमा नमस्कार । कार्यक्रम उद्घाटन, राष्ट्रिय गान, मौन धारण, स्वागत मन्तव्य हुँदै अतिथिका भाषण बल्ल सुरु हुन्छन् । घन्टौं सम्म मन्तव्यको क्रम चलिरहन्छ र हाम्रा धेरैजसो पट्यारलाग्दा औपचारिक कार्यक्रमहरु सकिन्छन् ।

प्रशंसा कि चाटुकारिता?

समाजमा निश्वार्थ भावनाले अतुलनीय योगदान दिएका धेरै व्यक्तिहरु हुन्छन् । उनीहरुको प्रशंसा विश्वका जुनसुकै ठाँउमा गर्ने गरेको पाइन्छ । यस्ता विविध विषयमा औपचारिक कार्यक्रम जरुरी पनि छन् । केही समय अगाडि गड अफ साइट भनेर चिनिने नेपाली नेत्र चिकित्सक सन्दुक रुइतलाई प्रतिष्ठित इशा अवार्ड प्रदान गरिएको कार्यक्रममा बहराइनका उच्चपदस्थ व्यक्तित्वहरु उपस्थित थिए । त्यहाँ कसैले दुई -चार वाक्य भन्दा लामो सम्बोधन गरेको सुनिएन । पट्यारलाग्दा विना प्रसंगका भाषण गरेको पनि सुनिएन । हाम्रो चलन त्यो कार्यक्रम भन्दा धेरै भिन्न हुन्छन् । नेपालमा किसानलाई बीउ वितरण गर्ने कार्यक्रमहरुमा इशा अवार्ड प्रदान गर्ने कार्यक्रम भन्दा धेरै अतिथि हुन्छन् । कहिलेकाहीँ सहभागी भन्दा अतिथि धेरै हुन्छन् । धेरैजसोका लामा भाषण त पक्कै हुन्छन्। कार्यक्रम आयोजकले अतिथिहरुका विषयमा प्रयोग गर्ने शब्दहरुमा चापलुसी प्रष्ट झल्किन्छ । व्यक्तिको योगदान अनुसारको प्रशंसा गरिनु गतल हो जस्तो लाग्दैन तर हाम्रा अधिकांश औपचारिक कार्यक्रमहरुमा अति अशोभनीय चापलुसी देखिन्छ ।

भाषणः झेल्नै मुस्किल

भाषण नै नगर्ने वा औपचारिक कार्यक्रममा भाग नै नलिने त म पनि होइन । कहिलेकाहीँ मञ्चमा आसन ग्रहण गर्नुपरेको पनि छ । सकेसम्म मलाई मन्तव्य दिने पालोमा नराख्नुस् भनेर आफै अनुरोध पनि गर्छु । जहाँ बोल्नै पर्ने छ वा आफ्नो बिचारले केही अर्थ राख्छ, त्यहाँ समय मागेर छोटकरीमा बोल्छु । मैले सम्बोधनमा कहिल्यै धेरै समय खर्च गर्दिन । तर कतिपयलाई मेरो शैली अप्रिय पनि लाग्ने रहेछ । मलाई फलानोले अपमान गर्यो, सम्बोधन गरेन भनेको पनि सुनियो । विद्यालयको वार्षिकोत्सवमा सकेसम्म छोटकरीमा वार्षिक प्रतिबेदन प्रस्तुत गर्दा पनि करिब २०/२५ मिनेट लाग्ने रहेछ । विद्यालयका वर्षभरीका क्रियाकलाप र मञ्चमा आसिन व्यक्तिहरु अभिभावकहरुलाई केही सुनाउनै पर्ने कुराहरु राख्दा करिब १ घन्टा समय लाग्ने रहेछ । बोल्दै गर्दा विद्यार्थी र अभिभावकहरुको अनुहारमा अब त टुङ्ग्याए हुन्थ्यो भन्ने भाव प्रष्ट देखिन्छ। कतिपय कुरा महत्वपूर्ण नै भएपनि मान्छेको सुन्न सक्ने समयको सीमा हुने रहेछ । प्रतिबेदन प्रस्तुत गर्नुको सट्टा प्रिन्ट गरेर केही प्रति वितरण गर्दा मन्तव्य छोटो हुने र अभिभावकसँग अन्तरक्रिया गर्ने समय पाइने भएकोले आगामी वर्षदेखि मन्तव्यको लागि समय अत्यन्तै कम राख्ने निष्कर्षमा पुगेको छु । आफु सहभागी हुने हरेक कार्यक्रममा सोचिरहेको हुन्छु, एकोहोरो भाषण पट्यारलाग्दो नै हुन्छ । लामो भाषण सुन्न सबैलाई सकस नै भएको देखिन्छ । उठेर हिड्न अति नै अभद्र देखिने भएर मात्र धेरैले सुनेको जस्तो देखिन्छ । धार्मिक प्रवचनको विषयमा मेरो खासै अनुभव छैन । जस्तो भावभङ्गी देखिन्छ त्यही प्रकारको रुची त पक्कै पनि रहन्न होला । कतिपय व्यक्तिहरुको अनौठो वाकपटुता हुने भएकोले तुलनात्मक रुपमा अलि लामो समय ध्यानपूर्वक सुन्ने श्रोताहरु पनि देखिन्छन् । ब्यानरमा अन्तरक्रिया लेखेर भाषण मात्र गर्ने अनौठा कार्यक्रममा असन्तुष्टि त देखिन्छन् तर खुलेर कसैले प्रश्न उठाएको मैले देखेको छैन । समग्रमा भाषणहरु झेल्न मुस्किल नै हुन्छ ।

एकोहोरो भाषण होइन अर्थपूर्ण छलफल र बहस

औपचारिक कार्यक्रमका सञ्चालकको सकस आसन ग्रहणमा आएर टुङ्गिदैन । धेरैजसो अतिथिहरु आफ्नो पालो त कुरिरहेका हुन्छन् तर सुरुमा कसले बोल्ने ? मेरो पालो अहिले नै पो आइसक्यो? अपमान भयो । पोर्टफोलियो मिलेन । बिचरा कार्यक्रम सञ्चालकलाई आपत पर्छ । सबैलाई आसन ग्रहण अगाडि र बोल्ने पालो पछाडि चाहिएको छ । मञ्चमा बस्न पाए खादा मालाले गला छोप्न पाए आफुलाई ठुलो मान्छे सम्झिने भ्रम चिर्न सजिलो छैन । छलफल र बहसको सुरुवात गर्न त्यति सजिलो पनि छैन किनभने हामी औपचारिकतामा बानी परेका छौं ।

मन्तव्य अर्थात मनको बिचार प्रस्तुत गर्नु । कुनै पनि कार्यक्रममा उपस्थित सबै सहभागीका बिचारहरुलाई उत्तिकै स्थान दिइनुपर्छ । सबैका कुराहरु सुनिनु पर्छ । मञ्चमा बस्नेको बिचार दर्जनौं पटक एकोहोरो रटान भएपनि सुन्नै पर्ने तर भुँइमा बस्नेले बोल्नै नपाउने प्रबृति न त शोभनीय देखिन्छ न उपलब्धिमुलक नै हुन्छ । बहस र छलफल कतिपय अबस्थामा अलि चर्कै हुन पनि सक्लान् तर कम्तिमा सबैको बिचारको सम्मान भने पक्कै हुन्छ ।

राज्यका जिम्मेवार निकायमा रहेर काम गर्नेहरुको दिनचर्या हेर्दा नै प्रष्ट हुन्छ कि उनीहरुको दैनिकी त्यही आसन ग्रहण र मन्तव्य मै सकिएको छ । दैनिक जसो औपचारिक कार्यक्रम हुन्छन् । छलफल बिरलै हुन्छन् तर भाषण त हुन्छन् नै । निर्वाचनको बेला हरेक मतदाताको घरघरमा पुग्न भ्याउने जनप्रतिनिधिहरुले जनताको समस्या सुन्ने फुर्सद पाएको देखिदैन । यस्ता औपचारिक कार्यक्रम मात्र घटाउने हो भने जनप्रतिनिधि टोलटोलमा पुगेर जनताका गुनासा सुन्थे होला, खेतबारीमा किसानका दुखसुख बुझ्ने प्रयास गर्थे होला अनि  चमत्कार नै भएछ भने विद्यालयमा आएर शिक्षक र विद्यार्थीका कुरा सुन्ने फुर्सद पनि पाउँथे होला । हतारहतार गरिने अनुगमन भन्दा सुपरिबेक्षण र पृष्ठपोषणका कार्यक्रमहरुको लागि समय पाइन्थ्यो होला ।

ठुला मान्छे मात्र होइन हामी पनि कम त कहाँ छौं र ? जन्मदिन, बिहे, ब्रतबन्ध, पास्नी, गुन्यु चोली, वैवाहिक वर्षगाँठ जस्ता पारिवारिक कार्यक्रममा पनि हामीलाई सकेसम्म मन्त्री नत्र पालिका प्रमुखसम्मको व्यक्ति त बोलाउनु नै छ । पसल सुरु गर्दा रिबन काट्न, सहकारीको साधारण सभामा भाषण गर्न, घरयासी झगडा मिलाउन, विद्यालयमा छात्रबृत्ति वितरण गर्न जस्ता धेरै कार्यक्रममा बोलाएर हामीले कति समय बर्बाद गरियो यसको निर्मम समीक्षा हुन जरुरी छ । ठुलै मान्छे नबोलाए छिमेकी र साथीभाईले मेरो इज्जत नै गर्दैनन् भन्ने हाम्रो मानसिकता पनि ठुला मान्छेको अतिथि मेनिया भन्दा कम विकृत कहाँ छ र ?

एउटा चाइनिज उखान छ मान्छेले बुझ्नका लागि होइन जवाफ दिनका लागि मात्र ध्यान दिएर सुन्छ । कुनै पनि कार्यक्रममा कसैलाई सुन्नको लागि मात्र होइन सुनेर प्रतिक्रिया दिने अवसर नदिने हो भने यस्ता कार्यक्रम अर्थहिन हुन्छन् । नेपालमा धेरैजसो ठुला मान्छेहरुको शैली गज्जबको छ । आफुले बोलेर सक्ने अनि मलाई अर्को कार्यक्रममा जानुपर्यो भनेर बीचैमा निस्किने । सुन्ने फुर्सद नै छैन, र सायद आलोचना सुन्ने हिम्मत र धीरता पनि छैन ।

औपचारिक कार्यक्रमको आवश्यकता नै छैन भन्ने आशयको डिस्कोर्ष मैले सुरु गर्न खोजेको होइन । औपचारिक विधिबाट कार्यक्रम गर्दा सहभागीहरु व्यवस्थित हुन्छन् र भद्रगोलको अवस्था सिर्जना हुँदैन । तर हामीले गर्ने औपचारिक कार्यक्रमहरुको कोर्ष करेक्सन भने अत्यन्तै जरुरी छ । एकोहोरो भाषणको चक्र तोडेर सहभागितामुलक छलफल सुरु गर्न ढिलो गर्नु हुँदैन । पाँच वर्ष जनताको लागि काम गर्नु भनेर पठाएका जनप्रतिनिधिलाई प्रश्न गर्ने कार्यक्रम गरौं । विद्यार्थीको सिकाइ सुधार्न विद्यालयमा नै बसेर छलफल गरौं । जनप्रतिनिधि र विज्ञको उपस्थितिमा विद्यार्थिको नतिजा किन कमजोर भयो भनेर शिक्षक, विद्यार्थी र अभिभावकको बीचमा अन्तरक्रिया गरौं । कर्मचारीहरु के कारणले आलोचित छन् केलाउने प्रयास गरौं । सेवाग्राहीको प्रतिक्रिया लिने गरौं र सकरात्मक सुझावहरुलाई ग्रहण गरौं । यसो गर्दा हाम्रो आलोचनात्मक चेतको पनि विकास हुन्छ । त्यसैले सबै क्षेत्रमा धेरै औपचारिक कार्यक्रम र भाषणभन्दा अर्थपूर्ण छलफल र बहसहरु जरुरी छन् ।

देशका नाम चलेका शिक्षाबिदहरुले सामुदायिक विद्यालय सुधार गर्न दिएका अर्ति उपदेशले दैनिक जसो सामाजिक सञ्जालमा स्थान पाउछन् । उनीहरुले पटकपटक भन्ने गरेका छन् कि प्रधानाध्यापकले चाहेमा सुधार गर्न सक्छन् । सामुदायिक विद्यालय सुधार्ने जिम्मा प्रधानाध्यापककै हो ? सुधार्न नचाहने को होला ? बिगारेको भनेर बदनाम हुन चाहने पनि छन् र ? सुधार्न नचाहने तर जिम्मेवारी नछोड्नेलाई हटाउन कसले रोकेको होला ? सुधार्न चाहनेहरुले कस्ता समस्याहरुसंग जुधिरहेका छन् ? यस्ता अनेक प्रश्नहरु छन् । 

सामुदायिक विद्यालय सुधार्ने जिम्मा कसको हो ?

सामुदायिक विद्यालयको अपनत्वका विषयमा अनेक सवाल जवाफ भएका पाइन्छन् । एकले अर्कोलाई दोष लाएर उम्किने परिपाटी पनि चर्कै छ । विद्यालय व्यवस्थापन समितिलाई जिम्मा दिएर सरकार चुप लागेर बसेको छ । तर विद्यालय व्यवस्थापन समितिको तामझाम अधिकांश विद्यालयमा समिति गठन गर्ने दिनमा मात्रै 

सिमित भएको देखिन्छ । विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गर्ने दिनसम्म "हामी सुधार्छौं विद्यालय" भनेर कम्मर कसेका सदस्यहरु एक महिना बित्न नपाउदै भन्न थाल्छन् "हामीले गर्ने त केही काम नै रहेनछ सबै जिम्मेवारी प्रधानाध्यापककै रहेछ" । अब प्रधानाध्यापकले कसैलाई जिम्मा दिने ठाँउ देख्दैन र छैन । मूख्यरुपमा विद्यालयको प्रशासनिक र शैक्षिक सुधार गर्ने जिम्मा प्रधानाध्यापककै हो । सामान्य प्रशासनिक सुधार गर्न त्यति धेरै दुख गर्नु पनि पर्दैन । शिक्षकलाई समय पालना गराउने, कार्यालयको अभिलेख चुस्त राख्ने, जुनसुकै काम गर्दा आफु अगाडि सर्ने, विद्यालयको सरसफाईमा ध्यान दिने र विद्यार्थीका आवश्यकता र चाहनालाई सम्बोधन गर्ने प्रयास गरेमा मात्र पनि विद्यालयमा धेरै सुधार हुन सक्छ। विद्यालय सुधारकै लागि विद्यालय सुधार योजना निर्माण र कार्यान्वयन गर्ने (धेरै विद्यालयमा सुधारको उद्देश्य राखेर बनाएको देखिदैन), वार्षिक समिक्षा गर्ने, कार्यालय समय भन्दा केही थप समय विद्यालयका लागि दिने र आर्थिक पारदर्शीता कायम गर्ने कार्यहरु गरेमा मात्र पनि विद्यालय धेरै हदसम्म सुधार हुनसक्छ। यसो भन्दै गर्दा ख्याल गर्नुपर्ने कुरा के छ भने धेरै नै समय विद्यालयलाई दियो भने प्रधानाध्यापकलाई सुकुम्बासी भन्छन्। त्यो पनि सहनु पर्छ । समय दिनु मात्र पर्याप्त चाइ अबस्य होइन । शैक्षिक सुधारका लागि त प्रधानाध्यापकले योजना मात्र बनाउन सक्छ । कार्यान्वयन गराउने जिम्मा पनि उसैको हो तर सबै कक्षामा आफै अध्यापन गर्नु असम्भव हुने नै भयो । यस अर्थमा शैक्षिक सुधारको जिम्मा प्रधानाध्यापकको भन्दा बढी शिक्षककै देखिन्छ। विद्यालयमा भवन अपर्याप्त छन् र कक्षाकोठामा सामाग्रीहरुको अभाव छ भने विद्यालय सञ्चालन गर्न कठिनाई हुन्छ। यस्तो अबस्थामा व्यवस्थापन समितिको भूमिका मुख्य रहन्छ । शिक्षा नियमावली २०५९ को परिच्छेद ६ नियम २५ मा विद्यालय व्यवस्थापन समितिका काम कर्तव्य र अधिकार मध्ये क र ख मा विद्यालय सञ्चालन, रेखदेख, निरीक्षण र व्यवस्थापन गर्ने तथा विद्यालयका लागि चाहिने आर्थिक स्रोत जुटाउने भनिएको छ । यसको अर्थ यी कामहरुमा प्रधानाध्यापकको सक्रियता कम गर्न खोजिएको छ । विद्यालयको प्रशासनिक कार्यका अतिरिक्त विद्यालय व्यवस्थापन समितिको कार्य समेत प्रधानाध्यापकले गर्नुपर्दा कार्यभार झनै थपिएको छ । अन्य कुराहरुको जानकारी नभएपनि विद्यालय व्यवस्थापन समितिका सदस्यहरुलाई शिक्षा नियमावली २०५९ को नियम २५ (२) को विद्यालय व्यवस्थापन समितिले आफ्नो अधिकार मध्ये आवश्यकताअनुसार केही अधिकार व्यवस्थापन समितको सदस्य सचिवलाई प्रत्यायोजन गर्न सक्नेछ भन्ने व्यवस्थाको बारेमा भने जानकारी छ । आफ्नो फाइदाको लागि यही नियमको सहारा लिने प्रधानाध्यापकहरु नभएका भने होइनन् । यी सबै पक्षहरुलाई हेर्दा विद्यालयको सुधार गर्नमा सबै सरोकारवालाहरु जिम्मेवार हुनुपर्ने देखिएपनि राम्रो हुँदा जस लिन हानाथाप गर्ने र नराम्रो हुँदा प्रधानाध्यापकको टाउकोमा दोष थोपर्ने चलन रहेको धेरै प्रधानाध्यापकहरुको निष्कर्श छ ।

आधारभुत सुधार नै कठिन

प्रधानाध्यापकले चाहेर विद्यालय सुध्रेका छन् तर  बिगार्न चाहने प्रधानाध्यापक पनि छन् र ? अबस्य छैनन् वा अत्यन्तै कम होलान्। सुधार्ने चाहना धेरैको छ । अवरोधहरु के छन् भनेर एकिनका साथ सबैलाई मिल्ने कुराहरु लेख्न सम्भव नहोला र लेखेका कुराहरु सबैको लागि उपयुक्त पनि नहोलान् । आफ्नो करिब ५ वर्षको अनुभव र प्रधानाध्यापकहरुसंगको अनौपचारिक छलफलहरुको आधारमा भन्दैछु, सामुदायिक विद्यालय सुधार्ने चाहना मात्र राखेर सुधार सम्भव छैन । विद्यालयमा शिक्षकलाई समय पालना गर्ने बनाउन नै कतिपय प्रधानाध्यापकहरुलाई फलामको चिउरा चपाउनु सरह भएको सुनिन्छ । बिद्वानहरु भन्छन्, मान्छेले तीनवटा कामको लागि जन्मजात प्रतिभावान् हुन जरुरी छैनः समय पालना गर्न, सकरात्मक सोच्न र आफुले सिक्न बाकी रहेका कुराहरु थाहा पाउन। त्यही साधारण लाग्ने समय पालना धेरैको टाउको दुखाइ बनिरहेको छ । कम्तिमा १० बज्नुभन्दा अगाडि विद्यालय आउने र ४ बजेसम्म काम गर्नुपर्ने कुरा कसैले भन्नुपर्ने कुरा नै होइनन् । यस्तो अबस्थामा प्रधानाध्यापकहरुलाई बोल्दा शत्रु कमाइने नबोल्दा इज्जत गुमाइने (मेरा गुरु हेमराज काफ्लेका शब्दहरु परिमार्जन गरिएको) भने जस्तै भएको छ । व्यक्तिगत रुपमा मलाई पनि यो समस्या समाधान गर्न अलि कडा कदम नै चाल्नु परेको सम्झना छ । मेरो पिरियड सकियो म अब घर जान्छु भन्ने खालका अचम्मका चलन विद्यालयमा म आफैले देखेको हो । धेरै साथीहरुले आजका दिनसम्म पनि यस्ता समस्याहरु समाधान गर्नै नसकेको सुनाउनुहुन्छ । एकजना साथीको अनुभव झन् रमाइलो छ । वहाँको विद्यालयमा कार्यरत एकजना शिक्षक ११ बजे आउनुभएछ । वहाँले ढिलो आउने शिक्षकलाई "धेरै पटक यस्तो भयो आज तपाइँको आधा दिन बिदा कट्टी हुन्छ " भन्नुभएछ । अब हाजिर कापीमा बिदा त जनाइसकियो  किन कक्षामा जानु भनेर शिक्षक १ बजेपछि मात्र कक्षामा जानुभयो । २ घण्टा मेरो बिदाको समय हो भनेर अफिस मै बस्नुभयो । यो मानसिकता कसरी सुधार्ने भन्ने प्रश्नको उत्तर मैले दिन सकिन । शिक्षकहरुको सकरात्मक सोच बिना विद्यालयको सिकाइ उपलब्धि सुधार गर्न सम्भव छैन। यसमा धेरैको बिमत्ति नहोला । तर दिनमा एकचोटी पात्रोमा रातो खोज्दै बस्नेले बोलीमा जतिसुकै सकरात्मकता देखाए पनि व्यवहारमा नकरात्मकता झल्किन समय लाग्दैन । स्थानीय प्रधानाध्यापकलाई त आफ्नै समय व्यवस्थापन गर्नै कठिन भएको अनुभव छ । बिहे ब्रतबन्ध मलामी आदी त कतिपय बिदा लिनै पर्ने अबस्थाहरु पनि आउलान् । बिभिन्न कार्यक्रमहरुमा आतिथ्य ग्रहण गर्न आउने अनुरोध समेत स्वीकार गर्ने हो भने सेलिब्रेटी बन्न सकिएला विद्यालय सुधार्न सकिदैन भन्ने धेरैलाई थाहा छ । सबै चाहिन्छन् मन राख्दिनै पर्यो भन्ने बाध्यता पनि होला । 

आर्थिक पक्ष झन् कठिन

यस्तै अबस्था भए किन मरिहत्ते गर्छन् त ?

उदाहरण १

असार अन्तिममा बजेट खर्च गर्ने चटारो चलिरहेको थियो । सडकमा नाली बनाउने काम गरिरहेका कामदार मध्ये एकजनाले "गुड मर्निङ सर" भनेको सुनेँ । अलिक नियालेर हेर्दा बल्ल चिन्न सकेँ । कक्षा १० मा पढ्ने विद्यार्थी रहेछन् । विद्यालयमा भर्ना अभियान चलिरहेको थियो तर उसलाई खासै मतलव थिएन ।

उदाहरण २

गोलभेँडा पाक्ने समय थियो । अरनिको राजमार्गको ५० किलो भन्ने ठाँउ भन्दा केही माथी डोको भरी गोलभेँडा बोकिरहेका केही किशोरीहरु सडकको कुनातिर फर्किएर अनुहार छोप्न खोजे । विद्यालय चलिरहेको थियो । म कामविषेशले नगरपालिकाको कार्यालय कुन्ताबेशी पुगेर फर्किँदै गर्दा शायद दिउसोको १ बजेको थियो । सँगै रहेका आमाहरुलाई सोध्न मन लाग्यो । विद्यालय समय बाहेक अन्य समयमा काम गराउँदा पनि हुँदैन र ? उनीहरुको जवाफ थियो " सँधै स्कुल पठाउन त हामीलाई पनि मन छ नि सर तर अहिले दुख नगरे बर्षभरीको खर्च कसरी चलाउनु ? "

उदाहरण ३

दुई बर्ष जति अगाडि केही विद्यार्थीहरु सँधै विद्यालय ढिलो आउने गरेको देखेर उनिहरु सँग कारण सोध्ने बिचार गरेँ । केही समयको मौनता पछि एकजनाको जवाफ आयो । बुवाआमा दुवैजना बारीमा जानुभएको थियो आफैले खाना पकाएर खाएर आउँदा ढिलो भयो । अर्की नानीले झन् दुख लाग्ने कथा सुनाईन् । उनको घरमा त धेरैजसो एकछाक मात्र खाने चलन छ रे । त्यो दिन बिहान नखाने पालो रहेछ । त्यति सुनेपछि अरु केही सोधौं जस्तो लागेन । पसलमा गएर केही खाउ भनेर म आफ्नो काममा लागेँ ।

मैले काम गर्ने विद्यालयबाट अलि जोडले ढुंगा फाल्यो भने अरनिको राजमार्गमा पुग्छ । राजधानीबाट धेरै टाढा पनि छैन । तर सामाजिक आर्थिक अबस्थाको आंकलन गर्न यी उदाहरणहरु पर्याप्त छन् । केही समय अगाडि विद्यालयमा विहानको समयमा संगितमय पिटि खेलाउने भन्ने विषयमा साथीहरुसँग छलफल चलाउँदा सबैले सहमति जनाउनु भयो । केही दिनको प्रयास पछि विद्यार्थी अभ्यस्त भए । विद्यालयको फेसबुक पेजमा भिडियो राखेपछि धेरैले प्रशंसा पनि गर्नुभयो । तर केही साथीहरुले नमज्जा लाग्नेगरी भन्नुभयो "चप्पल पड्काउँदै पिटि खेलेको पहिलोचोटी देखियो" । जुत्ता लाउदा राम्रै हुन्छ तर कस्तो बाटो हिँडेर विद्यार्थी विद्यालयसम्म आईपुग्छन् भनेर देख्न त आफु पनि त्यस्तै बाटो हिँड्नुपर्छ । शहरका विद्यालयमा काम गर्ने शिक्षकहरुले जुत्ता लगाएका विद्यार्थीलाई कम्तिमा हामीले जत्तिकै रचनात्मक बनाएको देख्ने रहर छ ।

शहरमुखी राज्य, शहरमुखी दाता

राष्ट्रपति शैक्षिक सुधार कार्यक्रमको लागि छनौट भएका विद्यालयहरुको सूचीमा धेरै वटा राजधानीकै विद्यालयहरु परेका छन् । भौतिक रुपमा सम्पन्न विद्यालयहरुलाई भन्दा अझैपनि चुहिने जस्ताको छानोमुनि पढाउन बाध्य विद्यालयहरुलाई बजेट आवश्यक छ भनेर बुझ्ने मान्छे नै रहेनछन् । भुकम्प पछिको पूनर्निर्माण गर्ने क्रममा नेपाल सरकारले पूर्णरुपमा क्षति पुगका माद्यमिक विद्यालयहरुलाई २४ लाखको दरले रकम उपलब्ध गराउने निर्णय गर्यो । अचम्मको कुरा के थियो भने काठमाडौंको विद्यालयलाई र काभ्रेको डाँडापारीको विद्यालयलाई बराबर रकम उपलब्ध गराईएको थियो । काठमाडौंमा २४ लाखले भवन बन्न सम्भव हुन सक्ला तर दुर्गममा त्यो असम्भव थियो । उक्त रकमले पिल्लर मात्र ठड्याएर बसेका विद्यालय अझैपनि भेट्न सकिन्छ ।

राजधानीको एउटा विद्यालयका प्रधानाध्यापकसँग ३ बर्ष अगाडि एउटा तालिमको सिलसिलामा भेट भयो । वहाँका अनुसार भुकप्प पछिको पूनर्निर्माण गर्ने क्रममा दाताहरु यति धेरै आएछन् कि विद्यालयले आवश्यकता नभएको कारण देखाउँदै दाताहरुलाई फिर्ता पठाउनु पर्यो । हामीले गाँउतिर पठाउन सकिने भए पठाईदिनुस् भनेर अनुरोध पनि गरेका थियौं तर पछि सम्पर्क गर्दा कोही आउन मानेनन् भन्ने जवाफ दिनुभयो । दुर्गमका धेरै विद्यालयमा शिक्षकहरु अझैपनि जस्ताको छानो हाल्न सामाजिक संजालमा चन्दाको लागि अपिल गरिरहेका भेटिन्छन् । केही विद्यालयमा राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरणले राम्रो सुबिधा सहितका भौतिक पूर्बाधार निर्माण गरेको छ । अझैपनि विद्यार्थी संख्या अनुसार पर्याप्त भने छैन ।

दरबन्दी वितरणको बारेमा लेख्दा त शायद एउटा किताब नै तयार होला । संक्षेपमा एउटा उदाहरण हेरौं । उपत्यकाको एउटा विद्यालयमा निमाबि (आधारभुत) तहमा समान विषयका ८ जना शिक्षक रहेको भन्ने समाचार आएको धेरै भएको छैन । राजधानी तिर पढाउने धेरै साथीहरु भन्नुहुन्छ "दुई पिरियड पढाउने हो सजिलो छ "। उदाहरण खोज्न कर्णालीसम्म पुग्नै पर्दैन काभ्रेकै ग्रामिण क्षेत्रमा यस्ता धेरै विद्यालय छन् जहाँ एउटा कक्षा बराबर एकजना शिक्षक छैनन् । राजधानीका कुनाकन्दरामा आँखा पुग्नुपर्छ अनि देखिन्छन् एकजना विद्यार्थी बराबर एकजना शिक्षक भएका नमुना विद्यालयहरु । शिक्षा मन्त्रालयले यदाकदा दरबन्दी मिलानको नाटक गरेको विज्ञापन सुन्न भने पाईएको छ । त्यसो त ग्रामिण क्षेत्रमा पनि विद्यार्थी भन्दा शिक्षक धेरै भएका विद्यालय नभएका नै भने होईनन् । केही स्थानीय सरकारहरुले मिलाउने प्रयास नगरेका पनि होईनन् तर त्यहाँ विद्यालयका समस्या समाधान गर्नेभन्दा राजनितिक पूर्बाग्रह मिसिएको गुनासो धेरै सुनिए ।

मेरो उद्देश्य नकरात्मक पक्षहरुमात्र खोतल्नु होईन । नदेखेका कोही भए देखाउने र देखेर पनि नदेखेजस्तो गर्नेलाई देख्न बाध्य बनाउने उद्देश्य चाहि अवस्य हो । समस्या यी मात्र पनि होईनन् । शिक्षकमा समस्या छन् , प्रशासकमा समस्या छन् , विद्यार्थीको बदलिँदो मानसिकतामा समस्या छन् , अभिभावकहरुका गैरजिम्मेवारीमा समस्या छन् र यी सबै पक्षको सहकार्यमा झन् धेरै समस्या छन् । समाधान खोज्न ढिलो नगरौं । राजधानी बाहिर पनि देश छ भनेर सरकारलाई सुनाईदिनुहोला ।

(प्राविधिक कारणले सानो अंशमात्र यहाँ राखिएको छ)